به گزارش نسیم قائن ، نام روستای «دلوار» به معنای دلاور است؛ نامی بامسما برای روستایی که انگار دلاوری در خون مردمش وجود دارد. اهالی دلوار این روحیه را در دوره ای از تاریخ این مرز و بوم، ثابت کرده اند، دوره ای افتخارآمیز که در آن قهرمانان ایرانی در برابر بیگانگان، ایستادگی و نام «قیام تنگستان» را جاودانه کردند. رهبر این قیام «رئیس علی دلواری» بود که روز شهادتش به عنوان روز مبارزه با استعمار انگلیس نامگذاری شده است. به همین مناسبت پرونده ای درباره زندگی و زمانه او تهیه کردیم که در ادامه می خوانید:
۱۲۶۰ تا ۱۲۸۸ شمسی تولد یک دلاور
رئیس علی متولد سال ۱۲۶۰ شمسی در روستای «دلوار» است، از توابع تنگستانِ بوشهر. پدرش «رئیس محمد» کدخدای دلوار بود. ابتدای جوانی رئیس علی، مصادف بود با استبداد صغیر، در جوانی به فتوای آیت ا… سیدعبدالحسین لاری به مبارزات ضداستبدادی و مشروطه خواهانه پیوست. او تحت رهبری سیدمرتضی مجتهد اهرمی (علم الهدی) قرار گرفت و به همراه میرزا علی کازرونی ادارات دولتی بوشهر را تصرف کرد. گمرک بوشهر ۹ ماه در اختیار رئیس علی دلواری و تفنگچی های همراهش بود. در این مدت، تلاش و دقت او برای حفظ اموال مردم، در حدی بود که به بیان «مؤسس خان» رئیس وقت گمرک بوشهر، «یک سیر شکر یا یک گره منسوجات حیف و میل نشد.»
پیش از مرداد ۱۲۹۳ شمسی وضعیت ایران آن روز
استبداد صغیر به زمانی گفته می شود که محمدعلی شاه قاجار، مجلس شورای ملی را به توپ بست و با فتح تهران (۱۲۸۸ شمسی، ۱۹۰۹ میلادی) توسط گروهی از مشروطه خواهان به پایان رسید. مشروطه خواهان پیروز، گروهی از ایل های ایران بودند که با استفاده از ضعف مفرط حکومت وقت، خود را به تهران رساندند و محمدعلی شاه را خلع کردند؛ اما آن گروه از مشروطه خواهان که فاتح تهران بودند، چون از پشتوانه مردمی برخوردار نبودند، آغاز حکومتشان، آغاز مصیبت بود. چون انگلیسی ها و روس ها در ۱۹۰۷ قراردادی با همدیگر بسته بودند و ایران را که در آن زمان درگیر مشروطه بود، به دو ناحیه نفوذ تقسیم و اداره می کردند! دولتمردان ایران گرچه با قرارداد مخالف بودند، اما به دلیل اینکه اقتدار لازم و همچنین حمایت مردمی را نداشتند، نمی توانستند جلویش را بگیرند. در این بین، قرارداد ۱۹۰۷ در منطقه بوشهر عملاً اجرا نشده بود و نیروهای مقاوم بوشهر به فرماندهی شیخ حسین چاه کوتاهی، راه تجارت انگلیسی ها را از طریق خلیج فارس بسته بودند.
شهریور ۱۲۹۳ تا مرداد ۱۲۹۴ شمسی استعمارگران وارد می شوند
جنگ بین الملل اول که شروع شد، برخوردهای اصلی بین ۶ کشور بود اما چون آن ها ابرقدرت های زمان خودشان بودند، بسیاری از کشورهای دیگر را هم درگیر کردند؛ حتی کشورهایی مثل ایران که اعلام بی طرفی کرده بودند. مستوفی الممالک، نخست وزیر وقت، بی طرفی رسمی ایران را اعلام کرد اما انگلیس و روسیه تزاری توجهی نکردند و با استفاده از ضعف حکومت مرکزی ایران، رسماً از جنوب و شمال وارد ایران شدند. انگیزه واقعی آن ها پیشگیری از نفوذ آلمان یا عثمانی در ایران بود اما بهانه شان، تماس کنسول آلمان در بوشهر با دشتستانی ها بود که پیشتر در دوره ناصرالدین شاه، نیروهای انگلیس را شکست داده و مانع شده بودند تا ارتش انگلیس به بوشهر برسد. آن ها با دستگیری کنسول آلمان در بوشهر، او را به هندوستان تبعید کردند. نظامیان انگلیسی در ۱۷ مرداد ۱۲۹۴ وارد بوشهر شدند، «موقرالدوله» حاکم این شهر را عزل کردند و ۱۴ نفر از مردم بوشهر را که به اشغال نظامی شهر اعتراض کرده بودند، به هند تبعید کردند. رئیس علی دلواری برای مقابله با انگلیسی ها از آیت ا… محمد حسین برازجانی کسب تکلیف کرد. ایشان حکم جهاد خودش را به همراه احکامی که از مراجع تقلید نجف آمده بود، برای رئیس علی دلواری فرستاد. با رسیدن حکم جهاد، قیام تنگستان آغاز شد.
اواخر مرداد ۱۲۹۴ شمسی فرمان مقاومت
ژنرال سِر «پِرسی کاکس» کنسول وقت انگلیس، تلگرافی برای آیت ا… برازجانی نوشت و در ابتدا تلاش کرد تا به گمان خود با فریب ایشان، دولت بریتانیا را دوست ایران معرفی کند: «دولت انگلیس از سابق دوست صادق ایران بوده و در اشکالاتی که ایران داشته مساعدت نموده و…» کاکس در اواخر آن تلگراف، ایشان را تلویحاً تهدید کرد: «البته آن دوستدار (آیت ا… برازجانی) اینقدر بیهوده سر نیستند که از این وسیله اغوا شوند. چه که از مخاصمت با دولت انگلیس که هیچ قصدی و احساس غیردوستانه ای نسبت به خودتان ندارد، نه تنها خودتان را دچار مصیبت خواهید کرد بلکه ثلث دولت خود را مال المصالحه قرار خواهید داد… بهتر از این توضیح و اخطار کامله، اگر تا آن درجه لاابالی باشید که از خطه بی طرفی تخطی نمایید، ملامت بر خودتان وارد است.» پاسخ آیت ا… برازجانی به این نامه، درس آموز است. ایشان ضمن برشمردن رفتار خصمانه دولت انگلیس در خلیج فارس، مسئولیت هر حمله ای را متوجه انگلیسی ها دانست: «اگر هر آینه عملیات جنگجویانه شما دوام پیدا نمود و در ظرف مستقبل، جلوگیری از ملت ممتنع گردید، ملامت و مسئولیت راجع به حرکات لاابالیه شماست که از خطه بی طرفی تخطی نموده اید و اینجانب را هیچ مسئولیت و ملامتی نیست.»
آغاز نبرد تنگستانی ها با انگلیسی ها مصادف است با نامه ای که رئیس علی به آیت ا… برازجانی نوشت که در آن، انگیزه قیام را برای آیندگان روشن کرده است. در بخشی از نامه آمده است: «[برای] درجه بهشت پیدا کردن و شربت شهادت را داوطلبانه خواستن، باید همتی عالی و عزمی راسخ داشت و بهای درجه عالی و نعیم اخروی و نام نیک ابدی به غیر از جان شیرین نیست… امروز روزی است که هرکس ادعای شرف و اسلامیت و وطن پرستی دارد، باید امتحان داده از بوته امتحان بی غل وغش به در آید.» کاکس که به تجربه شکست همرزمانش در نبردهای گذشته با بوشهری ها توجه کرده بود، بلافاصله تلاش کرد افراد جریان ساز و اصلی منطقه را بخرد و تا جنگ شروع نشده، آن را خاتمه بدهد. بی طرفی رئیس علی دلواری برای ژنرال کاکس، ۴۰ هزار پوند می ارزید. پیشنهادی که رئیس علی به سرعت رد کرد و صریح پاسخ داد: «چگونه بی طرفی اختیار کنم، درحالی که استقلال ایران در معرض خطر جدی است؟!» کاکس این بار از درِ تهدید درآمد. او در نامه بعدی، رئیس علی را تهدید کرد که «خانه هایتان را ویران و نخیلاتتان را قطع» خواهند کرد. پاسخ رئیس علی به کنسول انگلیس، روحیه دلاور تنگستان را نشان داد: «خانه ما کوه است و انهدام و تخریب آن ها خارج از حیطه قدرت و امکان امپراتوری بریتانیای کبیر است! در صورتی که آن دولت اقدام به جنگ نماید تا آخرین حد امکان مقاومت خواهم کرد.» جنگ آغاز شد.
۱۲ شهریور ۱۲۹۴ شمسی قهرمان، جاودانه شد
توجه مردم ایران به جنبش جنوب جلب شده بود. بالأخره ملت، قهرمانانی را از جنس خودشان می دیدند که به جای حکومت مرکزی، در برابر بیگانه ایستادگی کرده اند و او را شکست داده اند. زائرخضرخان و شیخ حسین چاه کوتاهی که در بوشهر بودند، به رئیس علی پیوستند؛ اما دست سرنوشت، پایان کار قهرمان مبارزه با استعمار را با تراژدی رقم زده بود. در شب ۱۲ شهریور و در یکی از شبیخون های تنگستانی ها به ارتش انگلیس، در «تنگک»، رئیس علی از پشت سر هدف گلوله قرار گرفت و به شهادت رسید. انگلیسی ها به آخرین حربه روی آورده بودند و فردی را به نام «غلامحسین تنگکی» که از نیروهای رئیس علی بود، تطمیع کرده بودند تا فرمانده قیام را از بین ببرند. پیکر رئیس علی دلواری را بعد از انتقال به نجف اشرف، در قبرستان «وادی السلام» این شهر به خاک سپردند.
با شهادت رئیس علی، جنبش جنوب به فرماندهی خالوحسین دشتی، شیخ حسین خان چاه کوتاهی و زائر خضرخان اهرمی ادامه یافت. تنگستانی ها تا پایان جنگ بین الملل، کم و بیش در برابر نیروهای انگلیسی ایستادگی کردند و مانع از رسیدن آن ها به شیراز و مناطق مرکزی ایران (از راه جنوب) شدند.
اواخر مرداد تا ۱۲ شهریور ۱۲۹۴ شمسی دلیران تنگستانی
در روز ۲۱ مرداد ۱۲۹۴، پنج هزار نیروی پیاده نظام هندی و انگلیسی با پشتیبانی ۴ ناو جنگی به دلوار که مقر رئیس علی بود، حمله کردند اما مقاومت مستحکم اهالی تنگستان، آن ها را مجبور کرد با وجود تلفات بسیار، عقب نشینی کنند. این پیروزی باعث شد تا روحیه مدافعان شهر، تقویت شود. آن ها در اوایل شهریور در چند مرحله، حملات موفقیت آمیزی را علیه نیروهای انگلیسی که در بوشهر موضع گرفته بودند، انجام دادند. انگلیسی ها برای انتقام گرفتن، ۳ روز متوالی دلوار را با گلوله های توپ، گلوله باران کردند. سپس تصمیم گرفتند تا دوباره نیروهایشان را به دلوار بفرستند اما این بار، تنها تحقیر نصیبشان شد؛ تنگستانی ها باز هم نیروی دریایی کشوری را که آفتاب در سرزمین هایش غروب نمی کرد، شکست دادند.
روزنامه خراسان
