به گزارش نسیم قائن ، مسجد جامع قاین (ذوالقبلتین) اولین اثر تاریخی به ثبت رسیده در خراسان جنوبی است که با گذشت بیش از یک هزار و ۱۰۰ سال همچنان به عنوان بلندترین عمارت قاین و یک شاهکار اصیل ایرانی اسلامی محسوب می شود.
در مورد تاریخ احداث اولیه مسجد عقاید مختلفی است بطوریکه برخی معتقدند این مسجد بر روی بقایای یک آتشکده ساسانی ساخته شده است و برخی همانند ناصر خسرو زمان احداث آن را اوایل قرن پنجم هجری ذکر کرده اند و با توجه به زلزله خیزی قاین احتمالا این مسجد در دوره هایی تخریب و مجددا مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است
این مسجد بنایی بسیار قدیمی و با شکوه است که مساحت مسجد ۱۴۷۰ متر و زیربنای ان ۱۰۵۰ متر مربع می‌باشد ایوان اصلی آن که از شاهکارهای معماری اسلامی است دارای ۱۸ متر ارتفاع ۱۱ متر عرض و ۲۲ متر طول است.
حیاط مسجد محوطه‌ای به در ازای ۳۳ و پهنای ۲۸ متر است. در اطراف حیاط حجره‌هایی به عمق دو متر قرار دارد، از شاهکارهای معماری مسجد ایوان آن است که به طرز با شکوهی به زیبایی مسجد گوهر شاد ساخته شده است.
طبق کتیبه‌های قدیمی که در بخش بالای محراب ضلع جنوب غربی قرار گرقته نام جمشید بن قارن بر روی آن نقش شده که به سال ۷۶۹ هجری مسجد را بازسازی نموده است .
این مسجد دو قبله متفاوت دارد, که یکی به سمت بیت المقدس و دیگری به سمت کعبه ساخته شده است.
این مسجد به صورت دو ایوانی است و تنها اثر تاریخی با قیمانده از شهری است که ناصر خسرو در سال ۴۴۴ هجری از آن دیدن کرده است و در مورد آن چنین می‌گوید : « شهری بزرگ و حصین است و گرد شهرستان خندق دارد و مسجد ادینه به شهرستان اندر و آن جا که مشهود است تاقی بزرگ است چنانچه بزرگتر از آن در خراسان ندیدم و آن طاق نه در خورد مسجد است و امارات شهر همه به گنبد است »
علاوه بر ناصر خسرو افراد دیگری مثل مارکوپلو سیاح و جهانگرد ونیزی و ابن حوقل و حمد الله مستوفی نیز از این مسجد یاد کرده اند ، شکوه و عظمت ایوان این مسجد آن چنان است که هر بیننده ای را به خود جذب می‌کند
از کتیبه‌های مسجد جامع مشخص است که این بنا بارها بر اثر زلزله صدمه کلی دیده و مرمت شده است.
در یکی از کتیبه‌های ایوان به سال ۷۹۶هجری قمری نوشته شده است، “این بنا به فرمان “جمشید قارن” از خاندان معروف قارن که در دوره امیر تیمور جهانگشا حاکم قاین و مدتی حاکم ساری و دامغان بود، تعمیر و مرمت شد.
در داخل رواق پنجم در ضلع شمالی حیاط مسجد لوحه‌ای به خط رقاع وجود دارد و تاریخ آن اول رجب سال ۹۲۱ ه.ق است. مضمون کلی آن به زمان فرمانروایی امیر سلطانی مربوط است که در (۹۱۹-۹۲۱)هجری از سوی شاه اسماعیل صفوی در قاین به این مقام منصوب شد
در سمت راست ورودی ایوان مسجد سنگ لوحی به ابعاد ۱۲۰ در ۵۰ سانتی‌متر و با خط بسیار زیبای رقاع که شاه سلیمان صفوی امر به بازسازی مسجد داد، وجود دارد.
قبلا دو مناره در دو سمت ایوان به ارتفاع ۵ متر داشته که باعث زیبایی بیشتر مسجد می‌شد و تا قبل از ویرانی صدای موذن از آن بلند بود.
سقف ایوان چهارطاق و سه گنبد دارد که به زیبایی رنگ‌آمیزی و تزیین شده و معرق‌کاری‌هایش بسیار ظریف و زیباست، نقاشی‌های ایوان به شیوه اصفهانی است و در دوره صفویان انجام شده و در زمانهای بعد روی آنها را رنگ زده‌اند.
در دو سمت ایوان دو شبستان قرار دارد که در فصل زمستان استفاده خوبی داشته و برای جلوگیری از رانش دیوارهای اطراف ایوان نیز تاثیر زیادی دارند
منبر چوبی بزرگ و نفیس مسجد به سال ۱۰۸۲هجری مربوط است که از چوب چنار توسط استاد محمد واعظی کاخکی به طرز ماهرانه‌ای ساخته شده و کتیبه آن با خط مسخ بر روی آن منبت کاری شده است.
در میان صحن مسجد پایابی مسقف برای دسترسی به آب قنات جعفرآباد و به دستور “صف شکن‌خان” همزمان با حکومت شاه سلیمان صفوی احداث شد. این پایاب در ۵٫۵ متری عمق زمین دارای ۲۰ پله است.
ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی در میان صحن مسجد برای تعیین ظهر شرعی قاین ساخته شده، دو در مسجد یکی به سوی بازار قدیمی در شرق با دری بزرگ و دیگری به سوی شمال(محل بازار فعلی ) باز می‌شود.
در سمت راست ورودی ایوان مسجد لوح بزرگی به صورت عمودی در بدنه دیوار نصب شده و تاریخ آن محرم‌الحرام سال ۱۰۴۶هجری قمری است.
بسیاری معتقدند از قلعه کوه قاین تا دژ مرکزی شهر و مسجد جامع یک تونل زیر زمینی وجود داشته و مورد استفاده بوده است. احتمال دارد این معبر با مسیر کاریز جعفر آباد یکی باشد که در نزدیکی قلعه کوه “معبرش” مجزا می‌شود.
صوره‌الارض ابن حوقل (۳۳۱ه ق)، می‌نویسد: قاین وسعت آن چند سرخس است و بناهای آن از گل و دارای “قهندژ”(کهندژ)است که خندقی در پیرامون دارد و مسجد جامع و دارالاماره در قهندژ است.
این بنا در سال ۱۳۱۶ به شماره ۲۹۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت و مرمت میراث فرهنگی قرار دارد.
