به گزارش نسیم قائن ، قلعه کوه قاین در سمت جنوبی شهر قاین و در فاصله ی ۳ کیلومتری این شهر است که بر روی کوهی که به جانب شهر قاین است بنا شده است.
این قلعه یکی از بزرگترین قلاعی است که در استان خراسان جنوبی وجود دارد و برای مدت طولانی این دژ مستحکم مقر حکومت فرمانروایان ایالت قهستان بود.
از آنجایی که این دژ بر ناحیه قهستان هم اشراف دارد فرمانروایان آن، موقع تهاجم یا احساس خطر از جانب نواحی شرقی با علائمی خاص بر روی قلعه کوه زردان که در ۶۰ کیلومتری آن است به نیروهای خود اعلام خطر می کردند.
قلعه کوه قاین با تاثیر پذیری از فراز و فرودهای کوه شامل دو قسمت متفاوت است که قسمتی به سربازان و قسمت دیگر به بخش امیرنشین تعلق می گرفت.
فضاهای داخلی قلعه شامل، برج‌ها، اتاق‌ها، راهروهایی که بخش های گوناگون قلعه را به هم ارتباط می داد و آب انبارها است.
همچنین درباره این دژ مستحکم و عظیم شهرستان قاین باید گفت: قلعه کوه قاین کعه یکی از آثار شاخص و بزرگ است و چندین هکتار مساحت آن است ،وجه تشابه زیادی با دژ آشیانه عقاب فیروز آباد دارد این دژ به اوایل دوره ساسانیان تعلق دارد.
سبک معماری و شکل طاقها و طاقچه ها و نیز درگاه های باقی مانده تایید کننده دیرینگی آن و قدمتش به دوره ساسانیان است ولی بعضی از کارشناسان باستان شناس و محققان تاریخ بر اساس شواهدی معتقدند که قلعه مذکور از قلعه های به جا مانده از دوران با شکوه و عظمت تاریخ ایران یعنی دوره هخامنشیان است.
آنچه که حائز اهمیت و قابل بیان است این که در دوره ساسانیان قاین با نام کاین یکی از امیر نشین ها و نیز از نقاط مهم نظامی حکومت و دولت ساسانی بوده است.
قلعه کنونی روی خرابه های قلعه پیشین و دژ قدیمی بنا شده و قلعه فعلی از آثار دوره سلجوقیان است که به دستور قاضی حسین قاینی که مامور ترویج و تبلیغ فرقه اسماعیلیه در قهستان و خراسان بود و این ماموریت از طرف حسن صباح به او محول شده بود بازسازی و تعمیر شده است. همچنین این دژ عظیم و مستحکم در پایان قرن پنجم هجری مقر فرماندهی بوده و هدایت قلاع دیگر قهستان از این پایگاه صورت می گرفت که این موضوع بیانگر اهمیت و نفوذ ناپذیری این قلعه است.
در باره ی این قلعه و نقش آن در دوره های مختلف در کتاب های تاریخی اشاره هایی شده است.
قلعه کوه قاین دژ دفاعی محکمی بود که در زمان یورش و تهاجم مهاجمان و دشمنان ظرفیت هزاران تن سرباز را داشته است و افراد ساکن در قلعه این توانایی را داشتند قرن ها در برابر تهاجم و تاخت و تاز دشمن پایداری کنند.
محققان و کارشناسان زیادی از این قلعه تاریخی دیدن کرده اند از جمله دکتر بلوکه و گلد اسمید در سفر به قاین این قلعه را دیده اند.
آنان معتقدند این قلعه همان شهر آرتاگوانا است که در دوران درخشان هخامنشیان به عنوان کاخ تابستانی پادشاهان ایران کاربرد داشته است. همچنین کورتیوس بر این باور است که در زمان یورش اسکندر مقدونی در سال ۳۲۸ پیش از میلاد بیشتر از ۱۳۰۰۰ لشکری و نیروی نظامی از قلعه مذکور برای جنگیدن و مقابله با لشکری بزرگ به میدان آمدند. سرپرستی سایکس هم که دستی در تاریخ ایران دارد این نظریه را مورد تایید قرار داده است.
در جلد پنجم فرهنگ جغرافیایی ایران اثر وزارت جنگ بریتانیا آمده است که قاین همان آرتاگوانا است که در گذشته این نام را داشته است و اسکندر با سپاهیانش به این منطقه آمده اند ولی شهر قاین امروزی همان شهری نیست که ازبک ها آن را احداث کرده اند.
بر پایه گفته ابن بلخی که بیشتر مورخان آن را تایید کرده اند مرکز خیزش و انقلاب ایرانیان بر ضد تجاوزهای سلوکیان و سلطه آنان و در قاین بوده است. همچنین در قرن هفتم خواجه نصیر الدین طوسی دانشمند بزرگ کشورمان از قائن دیدن کرده است. او مدت زمانی را در قلعه کوه قاین ساکن بوده و آن جا را به عنوان محل زندگی خود انتخاب کرده است.
این اثر در سال ۱۳۸۰ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
